اغلب مردم با بیماری واریس آشنا هستند؛ اما با انواع آن آشنایی ندارند؛ چرا که معمولاً تصور بر این است که واریس فقط در پا اتفاق می افتد. اما واقعیت این است که واریس به زبان ساده یعنی گشاد شدن سیاهرگ ها و خراب شدن دریچه های آنها؛ این مسأله باعث عدم توانایی سیاهرگ ها در انتقال مطلوب خون به سمت قلب می شود؛ خون جمع شده در سیاهرگ ها، به تدریج باعث گشاد شدن این رگ ها شده واریس و علامت های آن مثل درد و ... به وجود می آورد. بنابراین هر جا که سیاهرگی وجود داشته باشد؛ احتمال بروز واریس هم وجود دارد. یکی از این جاها، بیضه است. در قسمت فوقانی هر بیضه، شبکه ای از سیاهرگهای در هم پیچیده وجود دارد که به آنها «شبکه پامپینیفرم» گفته می شود. اگر به هر دلیل این سیاهرگ ها دچار اختلال شوند؛ واریس سیاهرگهای بیضه به وجود می آید که به آن واریکوسل گفته می شود. علل به وجود آورنده واریکوسل بسیار متنوعند و موضوع بحث ما هم نیستند اما از آنجا که از واریکوسل به عنوان شایعترین دلیل قابل درمان ناباروری مردانه یاد می شود؛ مختصری در مورد آن بحث کرده سپس راههای درمان آن را بازگو می کنیم.

چرا واریکوسل باعث اختلال در تولید اسپرم می شود؟

تولید اسپرم در مرد نیاز به حرارتی دارد که کمی پایین تر از دمای طبیعی بدن می باشد؛ یعنی بیضه ها برای انجام صحیح وظایف خود نیاز به آب و هوایی خنک و مطبوع دارند! به همین جهت هم هست که بیضه ها درون کیسه ای خارج از بدن قرار گرفته اند تا از گرمای داخل بدن دور باشند؛ حالا اگر به هر دلیل، گرمای درون کیسه بیضه ها زیاد شود؛ روند تولید اسپرم دچار اختلال می شود و آزمایش آنالیز اسپرم بیمار غیر طبیعی می شود. به همین دلیل کسانی که مشاغلی دارند که دائم در معرض گرمای زیاد قرار می گیرند(مثل کسانی که نزدیک کوره کار می کنند) درصد اختلال اسپرم بیشتری نسبت به جمعیت عادی دارند.

حال برمی گردیم به بحث خودمان: در بیماری واریکوسل، به دلیل گشاد شدن سیاهرگ های بیضه و جمع شدن مقدار زیادی خون در آنها، حرارت بیضه ها بالا می رود و تولید اسپرم دچار اختلال می شود. به همین جهت ضرورت دارد که در زوجهای نابارور، اگر مرد دچار واریکوسل باشد(به خصوص در انواع دو طرفه)؛ چه این واریکوسل علامت داشته باشد و چه نداشته باشد، نسبت به درمان آن اقدام کرد. واریکوسل بیشتر در بیضه چپ رخ می‌دهد، اما باید توجّه داشت که واریکوسل در یک بیضه، بر تولید اسپرم در هر دو بیضه تاثیر می‌گذارد.

یک تذکّر شرعی مهم: یکی از آزمایش هایی که به طور معمول برای مبتلایان به واریکوسل درخواست می شود، آزمایش آنالیز مایع منی است. در این رابطه باید توجّه داشت:

۱- ابتلا به واریکوسل(حتی انواع دوطرفه آن) به تنهایی نمی تواند دلیل کافی برای بروز ناباروری باشد بنابراین، انجام آزمایش آنالیز مایع منی در افرادی که ازدواج نکرده اند یا ازدواج کرده اند امّا بنابر تعاریف علمی، شامل عنوان ناباروری نمی شوند هیچ گونه ضرورتی ندارد.

۲- چنان که در ادامه مقاله می آید درمان واریکوسل به شیوه طبّ سنّتی نیازی به این گونه بررسی ها ندارد و با انجام روش های ذیل بهبود پیدا خواهد کرد.

۳- نکته تأسّف بار آن است که مردانی که به توصیه پزشک معالج نسبت به انجام این آزمایش اقدام می کنند معمولا مجبور هستند که نمونه منی خود را در محیط آزمایشگاه و با انجام استمناء به دست آورند که گناهی است کبیره. استدلال برخی از این بیماران آن است که ضرورت پزشکی، مجوّز انجام این کار است که چنان که گفته شد تقریبا هیچ گاه ضرورت قطعی برای انجام این آزمایش وجود ندارد و این توجیه باعث رفع حرمت این عمل نمی شود. نکته مهم دیگر آن است که می توان نمونه را در منزل و از طریق همسر و به روش های شرعی به دست آورد و با رعایت شرایطی(که کارشناس آزمایشگاه برای شما بیان می کند) آن را به آزمایشگاه رساند یا در آزمایشگاه هایی اقدام به این کار کرد که اتاق ویژه ای برای نمونه گیری با حضور همسر دارند. با این اوصاف واضح است که تقریبا هیچ راه شرعی برای انجام این آزمایش در افراد مجرّد وجود ندارد.

علائم و نشانه های واریکوسل

این بیماری اغلب بدون علامت است و تنها پس از مراجعه به پزشک و معاینه بیضه ها تشخیص داده می شود. در تعداد کمی از بیماران هم واریکوسل با علائمی مانند احساس سنگینی در بیضه یا دردهای خفیف و مبهم، خود را نشان می دهد. درد ناشی از واریکوسل معمولا در طول روز به علت فعالیت‌های جسمی بدتر شود و با خوابیدن به پشت تخفیف می‌یابد.

تشخیص واریکوسل

واریکوسل، اغلب تنها با معاینه بیضه توسط یک پزشک مجرّب تشخیص داده می شود و نیازی به اقدامات پاراکلینیکی ندارد؛ اما به رسم زمانه! اغلب از سونوگرافی برای کمک به تشخیص آن استفاده می شود.

معاینه فیزیکی هم در حالت دراز کشیده و هم در حالت ایستاده انجام می شود. در معاینه، ممکن است بیضه ها به صورت «کیسه ای پر از کرم» لمس شوند که در حالت دراز کشیده برطرف شده یا واضحا کاهش اندازه پیدا می کند. در واریکوسل های کوچکتر، پزشک ممکن است از شما بخواهد نفس عمیقی بکشید و چند ثانیه آن را نگه دارید و به پایین زور بزنید(مانور والسالوا)؛ این کار باعث گشاد شدن بیشتر ورید های بیضه شده معاینه آن را آسانتر می کند.

درمان واریکوسل

رویکرد درمانی اصلی در طبّ کلاسیک، انجام عمل جرّاحی است؛ اما جرّاحی، غیر از دردسرهای معمول خود، سه ایراد اساسی را در پی دارد:

۱- در بسیاری از بیماران، علیرغم جرّاحی موفقیت آمیز واریکوسل، باز هم اختلالات اسپرمی به طور کامل مرتفع نمی شود.

۲- میزان عود واریکوسل به دنبال عمل جرّاحی نیز بالاست.

۳- بیمارانی که پس ازعمل جراحی نیز کماکان علائم و نشانه های واریکوسل مثل درد و سنگینی بیضه را تجربه می کنند؛ کم نیستند.

تذکّر: راه دیگر درمان در طب کلاسیک، آمبولیزاسیون است یعنی ایجاد انسداد مصنوعی در رگهای واریسی بیضه تا به اصطلاح عامیانه خشک شوند. در این روش از درد پس از عمل جراحی کاسته می شود ولی به متخصصین بسیار ماهر و دستگاههای بسیار پیشرفته نیاز است، به زبان ساده تر، با توجّه به آسان بودن درمان واریکوسل، اصلا به زحمتش نمی ارزد.

درمان واریکوسل به شیوه طبّ سنتی

واریکوسل بر اساس دیدگاه طبّ سنتی ایران، حاصل تجمع سودا در سیاهرگهای بیضه است – چنانکه در مورد واریس پا و هموروئید نیز همین تئوری مطرح است – بنابراین راه درمان آن، رفع تجمع سودا در این منطقه است و هر کاری به جز این، ناموفق یا دارای اثری موقتی خواهد بود. اصول درمانی واریکوسل مانند سایر انواع واریس و ... به شرح زیر است:

۱- خاکشیر جوشانده: روزی یک قاشق مرباخوری خاکشی را در یک استکان آب جوش ریخته کمی شیرین کرده میل کنید. اگر خاکشی را نیم کوب کرده و نیز بگذارید به اندازه ۵-۴ قل بجوشد، اثر درمانی آن افزوده خواهد شد. این کار را بهتر است ۳-۲ ماه ادامه دهید.

۲- رفع یبوست: اغلب، با مصرف خاکشی جوشانده، یبوست احتمالی بیمار نیز رفع می شود؛ ولی در غیر این صورت، نسبت به درمان یبوست بیمار اقدام کنید.

۳- ماساژ: برای این کار، روی کیسه بیضه ها و به خصوص قسمتهای بالای آن را روزی یکی یا دو بار و به مدت حداقل یکی دو ماه، با روغن زیتون تصفیه نشده یا روغن کنجد یا مخلوطی از این دو ماساژ دهید. ماساژ را به آرامی انجام دهید و آن را تا وقتی که روغن کاملاً جذب پوست بیضه شود ادامه دهید.

۴- سایر داروها: در صورتی که تمایل به مصرف داروی دیگری داشتید؛ از داروهای ضد سودا استفاده کنید. راحت ترین کار استفاده از دم کرده گل گاوزبان، سنبل طیب(با دو عدد لیمو یا عناب) است.

۵- زالو اندازی: اما مؤثّرترین و قاطع ترین روش درمان واریکوسل، زالو انداختن است. حداکثر ۴-۳ نوبت زالو انداختن روی بیضه، به فاصله ۲۰-۱۵ روزه، واریکوسل را به کلّی درمان خواهد کرد. این کار به قدری ساده است که در صورت ضرورت، بیماران خودشان نیز می توانند اقدام به این کار کنند؛ خود من هم معمولاً به بیماران آموزش می دهم که خودشان، اقدام به این کار کنند که معمولاً هم با موفقیت همراه است.

تذکّر ۱: زمانهای ذکر شده برای درمان واریکوسل، زمانهای حداکثری هستند و بیمار چند روز پس از شروع درمان، علائم بهبودی را احساس خواهد کرد.

تذکّر ۲: ماساژ بیضه ها با روغن زیتون تصفیه نشده را به تمام مردانی که مشکل ناباروری دارند توصیه می کنم؛ حتی اگر در اقدامات تشخیصی انجام شده، مشکلی نداشته باشند. این کار، کیفیت ساخت اسپرم در بیضه ها را به نحو مطلوبی بالا می برد.