حفظ سلامتی و درمان با خوردنی ها و آشامیدنی های مناسب از اهمیت خاص برخوردار هستند. بسیاری از اصول ضروری برای زندگی (مانند تغییرات فصلی، درجه حرارت، و محیط) خارج از اراده و خواست ما هستند، ولی مصرف غذا کاملاً قابل برنامه ریزی است. غذا، مادۀ خام تولید چهار خلط است، بنابراین کیفیت و کمیت غذای مصرفی، بر روی کیفیت و کمیت اخلاط تولید شده اثر مستقیم دارد.
اگرچه بیشتر بیماریها به علت عدم توجه مردم به تغذیۀ صحیح و روش زندگی به وجود می-آیند، متأسفانه در آموزش آنها کوتاهی می شود و نقش کلیدی در این رابطه به عامل عفونی و مهاجم داده می شود. «آموزش تغذیۀ صحیح» یک ابزار مهم دستیابی به سلامتی است که پزشک می تواند بیماران خود را با آن مسلح نماید. این روش به راحتی قابل آموزش و برای عامۀ مردم نیز قابل درک است. ضمناً از نظر اجرایی با مشکل خاصی مواجه نیست.
از آنجا که مصرف خوراکیها و آشامیدنیها می تواند به راحتی تحت کنترل قرار گیرد، فرد می تواند به مقدار قابل توجهی اخلاط تولید شده و متعاقب آن میزان سلامتی خود را کنترل نماید.

 مزاج غذاها و داروها و اصل حفظ تعادل :
غذاها و داروها نیز مانند بدن انسان از ارکان تشکیل یافته اند. به این ترتیب، غذاها و داروها نیز گرم یا سرد و تر یا خشک هستند. این قسمت از کتاب به منظور راهنمایی در رابطه با برنامه ریزی غذایی افراد معتدل و دارای چهار مزاج اصلی؛ یعنی دموی، بلغمی، صفراوی و سوداوی طراحی شده است. بنابر اصل تعادل، لازم است هر فرد به حد اعتدال خود نزدیک باشد تا انرژی های او و همچنین کارکرد اعضا و بافتهای مختلف بدنش، متعادل باشد. به عنوان مثال یک فرد صفراوی مزاج که دارای گرمی و خشکی است باید از خوردن بیش از اندازه مواد گرم و خشک مانند عسل و فلفل خودداری کند، زیرا این نوع غذاها او را از حالت تعادل خارج می نمایند و موجب بروز علائم آزار دهنده¬ای مانند خشکی پوست و بیخوابی می شود ولی استفاده از ماست و خیار و هندوانه که سرد و تر هستند فرد را به حالت تعادل باز می گرداند و حال عمومی فرد بهبود می یابد.

تفاوت رژیم غذایی در فصل های مختلف :
با توجه به اینکه فصل بهار، گرم و تر و فصل تابستان، گرم و خشک و فصل پاییز، سرد و خشک و نهایتاً فصل زمستان، سرد و تر است، حکما معمولاً رژیم غذایی کلی و سالم برای فرد را با تغییراتی متناسب با فصل همراه می ساختند که تعادل مزاجی برهم نخورد.
در فصل های گرم، بخصوص تابستان، استفاده از غذاهای سردی و رطوبت بخش مانند ماست و خیار، پنیر و هندوانه بیشتر توصیه می شود و در فصل های سرد (بخصوص زمستان)، استفاده از غذاهای گرمی بخش مانند کره، عسل، بادام، فندق و پسته همراه غذاهای اصلی پیشنهاد می-شود.

3-4- روش تغذیه صحیح
غذاهای اصلی انسان، عبارتند از: «حبوبات (و در رأس آنها گندم، جو و برنج)، گوشت (به مقدار کم؛ بخصوص گوشت گوسفند یک ساله)، شیرینی های ملایم و میوه هایی مانند انگور و انجیر». برای اطلاع بیشتر از انواع غذاهای اصلی، می توانید به فصل 7 مراجعه کنید. استفاده از لبنیات مانند شیر، ماست، کره و پنیر به مقدار اعتدال توصیه می¬شود. در رابطه با میوه ها و سبزی ها باید به مزاج آنها توجه شود و در مصرف مواردی که با مزاج فرد هماهنگی ندارند، به حداقل اکتفا نمود و یا اینکه هنگام مصرف از مواد تعدیل کنندۀ مزاج بهره گرفت. به عنوان مثال، لازم است فردی که دارای مزاج سرد و تر است، به حداقل مصرف ماست اکتفا نماید و یا هنگام مصرف ماست از نعنا، زنیان و یا دارچین (به عنوان تعدیل کنندۀ همراه استفاده کند تا هم از مزایای ماست بهره برد و هم از مشکلات آن دوری نماید. البته در شرایط اضطرار و یا در درمان بیماریها ممکن است تغییراتی در رژیم فوق حاصل شود.

4-4- تئوریهای گرمی و سردی غذاها و داروها
تئوریهای مختلفی در بارۀ دلیل ایجاد گرمی در بدن، پس از مصرف بعضی از مواد (مانند خرما، عسل و فلفل) و یا ایجاد سردی به دنبال مصرف بعضی مواد (نظیر هندوانه، ماست و خیار) مطرح است. به برخی از این نظریه¬ها اشاره می¬شود:
1ـ مواد با ورود به بدن، سیستم خودکار عصبی را تحت تأثیر قرار می دهند. مواد گرم فعالیت سیستم سمپاتیک را افزایش داده و مواد سرد فعالیت سیتم پاراسمپاتیک را افزایش می دهند.
2ـ مواد غذایی با ورود به بدن سیستم غدد درون ریز را متأثر می نمایند. مواد گرم فعالیت غده تیروئید و ترشح تیروکسین را افزایش می دهند بنابراین متابولیسم پایه و تولید انرژی بالا می رود و مواد سرد، فعالیت تیروئید و ترشح تیروکسین را کاهش می¬دهند و در نتیجه متابولیسم پایه و تولید انرژی کم می¬شود.
3ـ مرحوم استاد دکتر مصطفوی معتقدند با ورود غذا به بدن سیستم عصبی ارادی و خودکار شناخته شده و شناخته نشده و همچنین سیستم غدد درون ریز شناخته شده و شناخته نشده تحت تأثیر قرار می گیرند و موادی که فعالیت کل سیستم را بالا می برند، گرم هستند و موادی که فعالیت سیستم را کاهش می دهند، سرد نامیده می شوند.
4ـ بعضی از غذاها با ورود به بدن، تولید آنزیمهای گوارشی را افزایش می دهند؛ این مواد، گرم هستند. این نظریه جزئی از نظریۀ سوم است، زیرا تولید آنزیمهای گوارشی و ترشح آنها، تحت تأثیر سیستم اعصاب و غدد درون ریز است.

5-4- اصطلاحات تغذیه در طب سنتی ایران:
غذاها اهمیت خاصی در حفظ سلامتی انسان دارند. از نظر طب سنتی ایران، انسانها با یكدیگر تفاوت دارند و هر یك كتاب جداگانه ای محسوب می شوند. لذا برای حفظ سلامتی لازم است انسان مزاج خود را بشناسد و به مشخصات ساختمانی آن توجه كامل نماید. سپس تدبیر و مدیریت مناسب غذا و دیگر شش اصل ضروری برای زندگی سالم را انتخاب کند. با مطالعه دقیق این کتاب، می توانید به صورت کلی مزاج خود و سپس مزاج مواد غذایی مناسب خود را مشخص نمایید.
غذاها از (دیدگاه حكما) علاوه بر این كه انرژی لازم برای حرکت و سوخت ساز و ترمیم بافتها را تأمین می کنند، بر کل بدن و همچنین اعضای مختلف بدن اثرات مثبت یا منفی از خود به جای می گذارند و جسم و روان شخص را تحت تأثیر قرار می دهند. به همین علت، لازم است انسان علاوه بر رعایت مسائل شرعی در تهیۀ غذا، در انتخاب آنچه كه می خورد و می آشامد، دقت كافی داشته باشد تا تعادل مزاجی و سپس نفسانی او به هم نخورد و بتواند راه حق و حقیقت را بیابد. خداوند متعال در سورۀ عبس، آیه 24 در این رابطه می فرماید: « فلینظر الانسان الی طعامه »؛ ترجمه: لازم است انسان به غذای خود با دیده تحقیق بنگرد. عدم توجه به این نكته می تواند موجب صدمات و خسارات مادی و معنوی شود. حكما به این اثرات و نكات ظریف توجه كامل داشته اند و با انجام آزمایشات مختلف و كسب تجربیات فراوان طی قرنهای متمادی غذاها را به 18 خانواده طبقه بندی كرده اند(جدول 6). برای فهم این طبقه بندی، در ابتدا تعریف بعضی از اصطلاحات از دیدگاه حكما بیان می شود.
لطیف:
غذایی است كه وقتی بدن روی آن اثر می كند، به سرعت هضم شده و مورد استفاده اندامها قرار می گیرد و قوای مدبرۀ بدن به سرعت آن را آمادۀ مصرف می كند. این دسته از غذاها برای افرادی كه به تازگی از بیماری بهبود یافته اند یا افرادی كه متفكر هستند و نمی خواهند كه مواد زاید در بدنشان شكل گیرد، مناسب است؛ مثل زرده تخم مرغ نیم برشت.
كثیف:
غذای متكاثف و در هم فشرده كه قوای طبیعی ما برای استفاده از این غذاها باید زحمت زیادی بكشد تا آن را آماده مصرف اندامها نمایند؛ مثل گوشت گوساله. این دسته از غذاها برای افرادی كه زحمت زیادی در زندگی روزمره می كشند و یا كارهای سنگین بدنی دارند، (مثل كشاورزان و ورزشكاران) مناسب است چون اگر غذای لطیف بخورند، سریع تحلیل می¬رود و مجبورند از انرژی های درونی بدن استفاده كنند.
معتدل:
غذای معتدل برای افراد با مزاج معتدل و فعالیت متوسط مناسب است .
صالح الكیموس:
غذاها از حیث عناصر تشكیل دهنده با هم متفاوت هستند و از هضم بعضی مواد غذایی، اخلاط متعادل و صالحه ای ایجاد می شود؛ یعنی میزان دم و بلغم و صفرا و سودای حاصل از خوردن آنها، متناسب است و مزاج فرد را تغییر فاحش نمی دهد. این دسته مواد غذایی، کیموس خوب تولید می کنند. در این کتاب از آنها تحت عنوان غذاهای متعادل یاد شده است.
فاسدالكیموس:

 غذاهایی كه میزان اخلاط حاصله از آنها نا متعادل هستند. مثلا خلط خون کمتری تولید می كنند و یا میزان زیادی صفرای بیشتری از آنها حاصل می شود را «فاسد الکیموس» می نامند. در صورتی كه مقادیر زیادی از این مواد، به صورت مکرر مورد استفاده قرار گیرد، موجب بیماری می¬شود. موادی همچون: «سوسیس، کالباس، قارچ، کشک و پنیر». در این کتاب از آنها تحت عنوان مواد و غذاهای نامتعادل نام برده شده است. مواد نامتعادل نیز خود به چند گروه تقسیم می شوند:
الف) گروهی که کمی گرمتر یا سردتر یا مرطوب تر از حد معتدل هستند.
ب) گروهی که به مقدار قابل توجهی گرمتر یا سردتر یا خشک تر هستند.
ج) گروهی که خیلی گرمتر یا سردتر هستند.
كثیرالغذا:
غذاهایی هستند كه مقادیر عمده ای اخلاط ایجاد می كنند و در صورت هضم، انرژی زیادی تولید می کنند و بدن و اندامها مدت قابل توجهی از مصرف غذای مجدد بی نیاز می شوند.

قلیل الغذا:
غذایی است كه انرژی كمتری می دهد و فقط شكم پركن است.
متوسط الغذا:
مابین كثیرالغذا و قلیل الغذاست.

نوع غذا مثال
1 لطیف صالح الكیموس كثیرالغذا زرده تخم مرغ عسلی، گوشت پرندگان
2 لطیف صالح الكیموس قلیل الغذا انار، سیب، كاهو
3 لطیف صالح الكیموس متوسط الغذا نان گندم خوب
4 كثیف صالح الكیموس كثیرالغذا تخم مرغ نیمرو
5 كثیف صالح الكیموس قلیل الغذا پنیر تازه
6 كثیف صالح الكیموس متوسط الغذا گوشت گوساله
7 معتدل صالح الكیموس كثیرالغذا گوشت بره یكساله
8 معتدل صالح الكیموس قلیل الغذا شلغم
9 معتدل صالح الكیموس متوسط الغذا گوشت بچه شتر
10 لطیف فاسدالكیموس كثیرالغذا جگر سفید بچه کبوتر
11 لطیف فاسدالكیموس قلیل الغذا ترب و پیاز و هرچیز تند و تیز
12 لطیف فاسدالكیموس متوسط الغذا نان فطیر تخمیر نشده و بد پخته شده
13 كثیف فاسدالكیموس كثیرالغذا گوشت گاو
14 كثیف فاسدالكیموس قلیل الغذا گوشت مانده
15 كثیف فاسدالكیموس متوسط الغذا كلم
16 معتدل فاسدالكیموس كثیرالغذا كلم سنگ
17 معتدل فاسدالكیموس قلیل الغذا زردك
18 معتدل فاسدالكیموس متوسط الغذا ماهی خشك شده و دودی
جدول 6- اقسام هجده گانه غذا از دیدگاه طب سنتی ایران و مثالهای مربوطه

بر اساس آنچه پیشتر توضیح داده شد و با دقت در جدول 6، بهتر است تغذیه انسان بر پایۀ غذاهای متعادل (مانند گوشت گوسفند، نان گندم سالم، و میوه های متعادل) قرار گیرد (ردیف 9-1). مصرف غذاهای نامتعادل (مانند گوشت گاو، نان تخمیر نشده و بدپخته شده و گوشتهای مانده و فریز شده) با مقادیر جزئی و با رعایت شرایط لازم صورت پذیرد. قابل ذکر است که به علت در دسترس نبودن بعضی غذاها در شرایط خاص و فصلهای خاص، دانشمندان طب سنتی ایران با دستورهای آماده سازی و طبخ و به کار بردن مواد اصلاح کننده بسیاری از غذاهای نامتعادل را به حد تعادل نزدیک ساخته اند تا مردم راحتتر از دستورات مربوطه استفاده ببرند و دچار زحمت نشوند.

شش مزه مهم:
یکی از نکاتی که در تغذیه طب سنتی ایران دارای اهمیت است، توجه به مزۀ غذاهاست(جدول 7). معمولاً هر مزه¬ای از کیفیت خاص خود برخوردار است:

مزه کیفیت
ترش :  سرد و خشک
تلخ : گرم و خشک
شیرین : گرم و تر
شور  : گرم و خشک
تند  : گرم و خشک
بی مزه : سرد و تر

ترش: مواد ترش (مانند آبغوره، آبلیمو، سماق و سرکه) پس از ورود به بدن، سردی و خشکی را افزایش می دهند و هرچه ترشی آن بیشتر باشد، سردی و خشکی آنها افزایش می یابد. افراط در استفاده از این مواد، تأثیر منفی بر دستگاه تنفسی و عصبی از خود برجای می گذارد و سرفه را افزایش می دهد. خصوصاً افراد سوداوی از مصرف آن صدمه می بینند.

تلخ: این مواد گرمی و خشکی بدن را افزایش می دهند. خون را رقیق نموده و گردش خون را تسهیل می نمایند و کار قلب را کاهش می دهند، ولی استعداد خونریزی را افزایش می دهند. شوینده و پاک کننده دستگاه گوارش از مواد زاید بلغمی هستند.

شیرین: مواد شیرین گرم و تر هستند. جزء غذاهای اصلی بشر پس از گوشت و نان مناسب قرار می گیرند. البته نباید در مصرف آنها افراط کرد. سعی کنید از انواع طبیعی این مواد بیشتر استفاده کنید. اصلاح کننده مضرات مواد شیرین، مواد ترش هستند. خیلی از خورشت های خوب ایرانی دارای مزه شیرین و ترش هستند مانند خورشت فسنجان، خورشت هویج و خورشت آلو.

شور: مواد شور مزه، گرم و خشک هستند. نمک طعام در رأس این مواد قرار دارد. مصرف این مواد، چنانچه از حد نگذرد، بلغم را از بین می برد و اشتها را افزایش می دهد. این مواد برای سلامتی، ضروری و نمک زندگی هستند!

تند: گرم و خشک هستند. مصرف این دسته از مواد، گاهی برای افراد بلغمی مناسب است.

بی مزه: مواد بی مزه سرد و تر هستند و مصرف بیش از اندازۀ آنها، انرژی بدن و اعضاء را کاهش می دهد.